shahname picture
shahname picture
shahname picture
shahname picture
shahname picture
shahname picture
امیر معزی نیشابوری

امیر معزی نیشابوری

امیرالشعراء ابوعبداﷲ محمد معزی نیشابوری فرزند امیرالشعراء عبدالملک برهانی نیشابوری از شاعران دربار الب ارسلان بود. او خود برای نظامی عروضی از پدرش سخن رانده است که «پدر من امیرالشعراء برهانی رحمه اﷲ در اول دولت ملکشاه به شهر قزوین از عالم فنا به دار بقا تحویل کرد و در آن قطعه -که سخت معروف است- مرا به سلطان ملکشاه سپرد، در این بیت: من رفتم و فرزند من آمد خلف صدق او را به خدا و به خداوند سپردم ...» او در ادامه به چگونگی راه یافتن خود به دربار ملکشاه سلجوقی به پایمردی علاءالدوله امیرعلی فرامرز ندیم و داماد ملکشاه اشاره می‌کند که چگونه روزی سلطان به عزم دیدن هلال رمضان بیرون می‌رود و ماه را پیش از دیگران می‌بیند و معزی که در این وقت حاضر بوده این رباعی را می‌گوید: ای ماه چو ابروان یاری گویی یا نی چون کمان شهریاری گویی نعلی زده از زر عیاری گویی در گوش سپهر گوشواری گویی سلطان را این رباعی خوش می‌آید و از راه انعام اسبی به شاعر می بخشد و معزی این رباعی را میگوید: چون آتش خاطر مرا شاه بدید از خاک مرا بر زبر ماه کشید چون آب یکی ترانه از من بشنید چون باد یکی مرکب خاصم بخشید سلطان بر او احسانها می‌کند و به رتبه‌اش می‌افزاید و فرمان می‌دهد تا او را به لقب امیرمعزی بخوانند منسوب به خود سلطان که لقب معزالدنیا و الدین داشت. پس از آن امیرمعزی شهرتی فراوان به دست آورد و از مقربان درگاه سلطان گردید و صاحب جاه و جلال شد چنانکه عوفی در لباب الالباب نویسد: «سه کس از شعرا در سه دولت اقبالها دیدند و قبولها یافتند چنانکه کس را آن مرتبه میسر نبود، یکی رودکی در عهد سامانیان و عنصری در دولت محمودیان و معزی در دولت سلطان ملکشاه.» معزی تا پایان عهد ملکشاه یعنی تا سال ۴۸۵ ه.ق در خدمت این پادشاه بود بعد از وفات او و آشفتگی کار جانشینان وی، معزی مدتی از عمر خود را در هرات و نیشابور و اصفهان به سر برد و سرگرم مدح امرای مختلف این نواحی بود تا آن که سنجر به سلطنت رسید و امیرمعزی بدو پیوست و از این پس تا پایان حیات در خدمت سنجر بود. عوفی درباره ٔ مرگ امیرمعزی نوشته است که روزی سلطان سنجر در خرگاه بود، ناگاه تیری از کمان شاه جدا شد و به امیرمعزی اصابت کرد و او در حال جان سپرد. بنا به تحقیقی که عباس اقبال در مقدمهٔ دیوان معزی کرده قول عوفی بر این که معزی بعد از اصابت تیر در حال بمرد درست نیست و معزی مدتها بعد از این واقعه زنده بوده است. اما از مرثیه‌ای که سنایی در مرگ معزی گفته معلوم می‌شود که معزی سرانجام به همان زخم تیر بدرود حیات گفته است و تاریخ مرگ او بنا به تحقیقات اقبال و صفا بین ۵۱۸ و ۵۲۱ ه.ق بوده است. ویژگی عمده شعر معزی سادگی آن است. کوششی که او در سرودن غزلهای نغز به کار برده -اگر چه فاقد سادگی و شیرینی غزلهای فرخی است- مسلماً وسیله مؤثری در پیشرفت فن غزل‌سرایی شده است. با این حال انوری در این بیت او را به تقلید از عنصری و فرخی متهم کرده است: کس دانم از اکابر گردن کشان نظم کو را صریح خون دو دیوان به گردن است

تولد:نیشابور

تاریخ تولد:460

وفات:نیشابور

تاریخ وفات:521

همیشه پرشکن است آن دو زلف حلقه‌ پذیر

شکن‌شکن چو زره حلقه‌حلقه چون زنجیر

رسد ز حلقه بدو هر زمان هزار نفر

وز آن نفر چو دل من هزار تن به‌نفیر

ز تیرگیش همی روشنی دهد بیرون

بود هر آینه از شب دمیدن شبگیر

چنانکه شیر بود پرورندهٔ اطفال

شکنج و حلقهٔ او هست پرورندهٔ سیر

ز مشک بر مه روشن همی‌کشد پرگار

ز قیر بر گل و سوسن همی‌کند تصویر

به مشک ماند اگر گل نگار باشد مشک

به قیر ماند اگر مه پرست باشد قیر

عبیر و غالیه گر رنگ و بوی آن دارند

به عشق در ا‌نظرا من زغالیه است و عبیر

به فعل و شکل به‌ دام و کمند ماند راست

کمند جادو بندست و دام عاشق‌ گیر

دلی‌ که بسته و غمگین شده است در گرهش

گشاده گردد و خیره شود به مدح امیر

جمال آل حسن فخر گوهر اسحاق

که هست بر فلک دولت آفتاب منبر

بزرگوار جهان مَخلَص‌ِ خلیفهٔ حق

بشیر هر بشر و فخر دودمان وزیر

مظفر آن که کَفَش رایت کفایت را

همی درست‌کند پیش کافیان تفسیر

هر آن چه هست مقدر ز حسن مخلوقات

یقین بدان که همه دون اوست جز تقدیر

دل منور او هست عقل را عنصر

ید مؤید او هست جود را اکسیر

امکبر اندا بر نام او تخلص و مدح

که مدح همچو نمازست و نام او تکبیر

به‌ آفرین خدای آن ‌که بود در شب و روز

محرری که کند آفرین او تحریر

کسی‌ که بر تن و بر جان او سگالد غدر

ز غد‌ر دهر شود چشمهای او چو غدیر

اگر چه قدرت حق بیشتر ز قدرت جم

به وقت قدرت تدبیر هست آصف پیر

اگرچه در همه چیزی مؤثرست فلک

بلند همت او در فلک‌ کند تاثیر

ز بهر مصلحت ملک باشدش فکرت

ز بهر منفعت خلق باشدش تدبیر

همه لطافت نور از اثیر بگریزد

اگر رسد اثر خشم او به چرخ اثیر

به روز بزم قدم درکف موافق او

شعاع نور دهد همچو آفتاب منیر

به روز رزم زره بر تن مخالف او

ز هم ‌گسسته شود همچو تارهای حریر

ایا همیشه دل پاک تو به فخر مشار

ویا همیشه ‌کف راد تو به خیر مشیر

ز کارهای پسندیده کار توست سرور

ز جایهای گرانمایه جای توست سریر

فقیر بود جهان بی‌تو ازکفایت و فخر

تو آمدیّ و غنی شد به تو جهانِ فقیر

زمانه شیفتهٔ دل بود و تیرهٔ چشم کنون

به تن‌ گرفت قرار و به‌ چشم گشت قریر

ز دست و طبع تو گیتی همه شکفته شود

به طبع باد صبایی به دست ابر مطیر

نظیر گفت نیارم تو را به هیچ صفت

از آن قِبَل که خدایت نیافرید نظیر

دل و ضمیر تو ماند همی به لؤلؤ تر

میان لؤلؤ لالا توراست بحر غزیر

زریر و خون به رخ و چشم دشمن تو درست

مگر زمانه بر او وقف کرد خون و زریر

زحل به تیر نحوست مخالفان تو را

همی خَلَد جگر آری خَلَنده باشد تیر

ز رنج و سختی چون زیر و زار ناله شدست

تن عدؤت‌ بلی زار ناله باشد و زیر

قضای خالق عرش است وعدهٔ تو مگر

که هر دو را نبود نیم دم زدن تأخیر

مگر مدیح تو شد چشم عقل را قوت

که چشم عقل بود بی‌مدایح تو ضریر

مگر لقای تو اصل بصیرت است و بصر

که چشمهای سر و تن بدو شدست بصیر

به نامه‌ای چو نویسد دبیر نام تو را

دهانِ دهر دهد بوسه بر دهان دبیر

اگر خیال تو بیند بداختر اندر خواب

مُعَبِرّش همه نیک‌اختری کند تعبیر

وگر دهی تو اسیر زمانه را قوت

شود زمانه به دست اسیر خویش اسیر

چو حال بندگی من تو را خداوندا

مُقرّرست مرا نیست طاقت تقریر

جوان و پیر سزد آفرین‌گر تو چو من

به سال و ماه جوان و به فضل و دانش پیر

مهذّب است به تو حکمتم زهی تهذیب

موّقرست به تو نعمتم زهی توقیر

به جای هر نفسی‌ گر ستایشی کنمت

به جان تو که شناسم ز خویشتن تقصیر

وگر کنم به همه عمر شکر نعمت تو

به نعمت تو که از خویشتن خورم تشویر

همیشه تا که به خیر و به شر میان بشر

همی رسول و بشیر آید از صغیر و کبیر

زمانه باد به شر مخالف تو رسول

ستاره باد به خیر موافق تو بشیر

تو خوش نشسته و پیش تو ایستاده به پای

بتان نوش لب دوست جوی دشمن‌ گیر

بلند قامت ایشان چو سرو در کِشمَر

بدیع صورت ایشان جو نقش در کشمیر

تو جفت طاعت و گردون تو را همیشه مطیع

تو یار نصرت و یزدان تورا همیسه نصیر