ایرانشان ابن ابی الخیر

چو برداشت کوش از میان کین و جنگ

نمود اندر این روزگاری درنگ

نکرد او به کار بسیلا نگاه

وز او ایمنی یافت طیهور شاه

همی گشت با لشکری سال چند

چو شد پادشاهی همه بی گزند

یکی مایه ور مرد با دستگاه

ز چین آمدی پیش او سال و ماه

نبودش به چین کس جز او راز دار

زبانش به سوگند کرد استوار

بدو گفت مگشای بر کس تو راز

از ایدر برو کاروانی بساز

به نزدیک طیهور شو بارخواه

مر او را همی هدیه بر چند گاه

چو گستاخ گشتی پرستش نمای

بر او هر گهی مهربانی فزای

ببر هرچه خواهد ز ماچین و چین

ز چیزی که خیزد ز مکران زمین

مر آن ساده دل را چنانی نمای

که من خود یکی چاکرم زین سرای

چو دانی که ایمن شد او برتو بر

مرا بازگوی آن همه دربدر

چنین کرد کاو گفت، بازارگان

همی برد هر گه ز چین کاروان

چو با شاه، مرد آشنایی فگند

خرد یافت با مرد و بودش پسند

همی خواست هر چیز و یا می خرید

همی برد نزدیک او هر چه دید

پرستش مر او را از آن سان نمود

که هر بار هدیه بسی برفزود

چنان استوارش همی داشت شاه

که بی باز بگذشتی از باژگاه

بسی آزمودش به سود و زیان

ندید او همی کژّی اندر میان

چنان خواجه با شاه دمساز گشت

که با او شب و روز همراز گشت

کسی را که گردون رساند گزند

دل و هوش او اندر آرد به بند

ز هشیاری و دانش او را چه سود

که گردون همی رنج خواهد نمود

دوان رفت بازارگان پیش کوش

سخنها همه بازگفتش بهوش

بخندید و گفت ای جهاندیده مرد

یکی خویشتن رنجه بایدت کرد

چو آمیختی رنگ و نیرنگ و ساز

بگویش که ای شاه گردنفراز

چرا این همه ساز خواهی ز چین

نخواهی تو هرگز سلیح گزین

که در چین همی تیغ و جوشن کنند

که مانند خورشید روشن کنند

ز برگستوان و ز خود و زره

که پیدا نباشدش بند و گره

اگر گویدت زآن نخواهم همی

که رنج تن تو بکاهم همی

و دیگر مگر کوش دارد دریغ

که از شهر او جوشن آری و تیغ

بگویش که او سخت دور است ازاین

بگو تا چه خواهی که آرم ز چین

نه آن نیکدل راه دارد نگاه

پدر خواند او مر تو را سال و ماه

پس آن چیزها کاو بخواهد، ببر

ز بر گستوان و ز تیغ و تبر

چو این چیزها برده باشی سه بار

مرا بازگو تا بسازیم کار

فریبنده چون پیش طیهور شد

زبانش به گفتار رنجو شد

بدان هدیه ها بیشتر برفزود

بس از خویشتن مهربانی نمود

چنین گفت با او میان سخن

که خیره بماندستم از شاه، من

که هر چیز خواهد ز ماچین و چین

نخواهد همی جوشن و تیغ کین

که در هفت کشور زمین هیچ جای

نباشد چنان خنجر جانگزای

چنان جوشن و تیغ و بر گستوان

به گیتی ندیده ست پیر و جوان

چنین است، گفتا که گویی همی

جز از مهربانی نجویی همی

مرا هرگه اندیشه آید فراز

که از تو بخواهم ز هرگونه ساز

دگر باره گویم نباید که کوش

بیازارد از تو، برآید بجوش

نخواهد که ایدر سلاح آوری

پس از خشم او رنج و کیفر بری

فریبنده بازارگان گفت، شاه

نه همواره دارد همی ره نگاه

بدو گفت کای نیکدل، روز و شب

پدر خواندت چون گشاید دو لب

همی هرچه آرم ندارد دریغ

دریغ از چه دارد همی گرز و تیغ

بخندید طیهور، گفتا رواست

مرا خود همین آرزو و هواست

همی برد بازارگان ساز جنگ

که روزی به منزل نبودش درنگ

چنین تا برفت و بیامد سه بار

همه بار او آهن آبدار

رسانید از آن پس به کوش آگهی

که کرد آنچه فرموده بودی رهی

دل پیل دندان از آن گشت شاد

فراوان براو آفرین کرد یاد

به چین اندر افگند یکسر خبر

که دارای مکران برآورد سر

بگشت از ره داد و فرمانبری

همی سر بتابد بدین داوری

وزآن پس گزین کرد صد مرد گرد

دلیران هشیار با دستبرد

که بودند در لشکرش نامدار

همه رزمزن درخور کارزار

مر آن هر یکی را یکی اسب داد

در گنج پرمایه تر برگشاد

فرستاد پس هر یکی از هزار

ز دینار وز جامه ی زرنگار

غلامی نکو روی با دلبری

فرستاد نزدیک هر مهتری

به جامه نکودار بازارگان

برآوردشان شاه خوارزم کان

از آن تیغ هندی و صد از زره

نهادند در بار و برزد گره

هم از جوشن و خود صدصد بنیز

بدو داد هرگونه ای ساز و چیز

یلان را چنان جامه پوشیده شاه

که دارند بازارگانان به راه

بسی سازهای گرانمایه نیز

همه بار کردند و هرگونه چیز

به راه بسیلا گسی کرد و گفت

که باید که با باد باشید جفت

به بازارگان چشم دارید و گوش

همه بشنوید آنچه گوید بهوش

کسی کاو ز فرمان او سرکشید

ز پادافرهم سخت کیفر کشید

چنین گفت با خواجه زآن پس به راز

که این سرکشان را بدین برگ و ساز

همه زیر فرمان تو کرده ام

ز بهر چنین روز پرورده ام

چو رفتند نزدیک در بندیان

بیایند ده شیر را زان میان

شما را برآرند بر تیغ کوه

به پایان نباشند دیگر گروه

چو شب تیره گردد شما بیدرنگ

همه بر کشید از میان تیغ جنگ

مرآن همگنان را ببرّید سر

که من کرده باشم به دریا گذر

یلان را چو از خاک بستر کنید

همان گه یکی آتشی برکنید

که من چون ببینم بیایم به راه

به دربندیان برسپارم سپاه

چو غلغل رسد بر سر تیغ کوه

بباشید پنجاه تن زین گروه

ز بهر نگهداشت آن ژرف چاه

که ره را همی داشت باید نگاه

دگر مردم آن جا ممانید دیر

شتابنده چون سوی نخچیر، شیر

برآرید از آن باژبانان دمار

به شمشیر و زوبین زهر آبدار

یکی تا گشاده شود راه من

برآیم به دربند با انجمن

بشد کاروان و سوم روز کوش

بشد با سواران پولاد پوش

چو آمد به دربند بازارگان

پذیره شدندش همه باژبان

ز دریا به خشکی کشیدند بار

بسی خواسته دادشان بیشمار

بدان سان که هر بار دادی همی

سپاسی بدیشان نهادی همی

همه بارها را بجستند زود

همه ساز و آرایش جنگ بود

به بازارگان گفت سالار بار

که این بار یکسر سلیح است و کار

بدو گفت کاین شاه تو خواسته ست

بدین آرزو دل بیاراسته است

بدیدی که زین پیش بردم سه بار

همان ساز و آرایش کارزار

بیاراست پرمایه گنجی براین

بسیلا توانگرتر اکنون زچین

چو پاسخ چنین یافت، خرسند شد

ز کشتی به نزدیک دربند شد

تنی ده فرستاد با کاروان

چه از سالخورده چه مرد جوان

ز دربند بگذشت بر تیغ کوه

فرود آمدند آن یلان همگروه

جوانی ز شهر بسیلا دوید

که انبوهی از دور مردم بدید

بدان تا برد کاروان سوی شهر

فزون زآن نیابد کس از رنج بهر